Πόσα γνωρίζουμε για το πασίγνωστο αυτό σχολείο; Υπήρξε πραγματικά ή είναι απλά μια «φήμη»;
Ιωαννα-Αλεξανδρα Παππα
Β’ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Παναγιωτης Χαΐτογλου
Β’ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ
Διακόσια μόλις χρόνια από την ιστορική 25η Μαρτίου του 1821… Διακόσια μόλις χρόνια ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους! Αναμφίβολα πρόκειται για μια έντονα εορταστική περίοδο για το ελληνικό έθνος, το οποίο με τόλμη και αυτοθυσία υπέμεινε σχεδόν τέσσερις αιώνες τον οθωμανικό ζυγό και κατάφερε να τον υπερνικήσει, παρά την αριθμητική και στρατιωτική υπεροχή του. Σήμερα, την 25η Μαρτίου του 2021, ενός επίσης ιστορικού έτους, καθένας μας ξεχειλίζει από περηφάνια και συγκίνηση για την ελληνική μας ταυτότητα. Το ιστορικό αυτό γεγονός φαίνεται να έχει γοητεύσει και τους υπόλοιπους πολίτες του κόσμου, οι οποίοι το γιορτάζουν τόσο με εμβλήματα του ελληνισμού όσο και θρυλικά σύμβολα της Επανάστασης.
Ένα από τα πιο γνωστά συνιστά το «κρυφό σχολειό». Ο όρος αυτός, αν και δεν έχει εντοπιστεί σε οθωμανικά κείμενα, χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη διδασκαλία των ελληνικών από μοναχούς και κληρικούς σε Ελληνόπουλα μέσα σε εκκλησιαστικούς χώρους. Πόσα, όμως, γνωρίζουμε για το πασίγνωστο αυτό σχολείο; Υπήρξε πραγματικά ή είναι απλά μια «φήμη»; Ακόμα και σήμερα μπορούμε να μιλάμε με σιγουριά γι’ αυτό; Πώς είναι δυνατόν να υπάρχουν έργα τέχνης που σχετίζονται με αυτό αλλά κανένα επίσημο κείμενο που να το αναφέρει;
Το Παιδομάζωμα
Ας ρίξουμε, λοιπόν, μια ματιά πίσω στην Ιστορία, για να δούμε πού βρίσκεται η αλήθεια. Σαφώς «η γνώση είναι δύναμη»… Πρόκειται για θέση που αναμφισβήτητα γνώριζαν οι Οθωμανοί, αφού απέτρεπαν τον ελληνικό λαό να μορφωθεί, με το παιδομάζωμα και τον εξισλαμισμό να παίζουν σημαντικό ρόλο στην πνευματική συσκότιση των Ελλήνων. Η μάθηση κάθε Έλληνα εξαρτιόταν από τις συνθήκες της εκάστοτε περιοχής, αφού ο τοπικός ηγεμόνας ήταν αυτός που όριζε την ίδρυση και τη λειτουργία των σχολείων. Έτσι, του δινόταν η ευκαιρία να εκμεταλλευτεί τόσο τη θέληση για μάθηση των Ελλήνων όσο και να αποφύγει την πιθανή δημιουργία επαναστατικών και φιλελευθέρων ιδεολογιών. Βέβαια, με την πάροδο του χρόνου οι Οθωμανοί γίνονταν πιο ελαστικοί με το θέμα της εκπαίδευσης, χωρίς να λείπει και το στοιχείο της παραπληροφόρησης. Γιατί, ακόμα και αν μορφωνόταν κάποιος, οι πηγές και τα βιβλία που διάβαζε στο σχολείο προέρχονταν και τυπώνονταν αποκλειστικά στην Πόλη, με σημαντικό τον αποκλεισμό των αθηναϊκών βιβλίων και, κατ’ επέκταση, την απαγόρευση μελέτης της ελληνικής Ιστορίας…
Η Αλλαγή
Ο 15ος και ο 16ος αιώνας αποτέλεσαν μια πρώτη αρχή για τη βασική εκπαίδευση των Ελλήνων. Διασώζονται μαρτυρίες που αποδεικνύουν τη λειτουργία σχολείων επί πληρωμή σε ελάχιστες πόλεις, όπως η Κωνσταντινούπολη, η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη, τα οποία προσέφεραν σε λίγους μαθητές στοιχειώδεις γνώσεις. Στα τέλη του 16ου αιώνα ιδρύονται ακόμα περισσότερα σχολεία, με παρέμβαση κληρικών, σε εκκλησιαστικούς χώρους, με ένα σημαντικό όμως μέρος της Ελλάδας να βρίσκεται ακόμα σε βαθύ πνευματικό σκοτάδι. Σημαντική είναι και η παρέμβαση του Πατριάρχη της Πόλης Ιερεμία, ο οποίος παρότρυνε και τις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας να ιδρύσουν σχολεία για τη διαφώτιση των Ελληνόπουλων. Κατά τον 17ο αιώνα, οι Σουλτάνοι φαίνονται ιδιαίτερα ελαστικοί ανά περιοχές στο θέμα της εκπαίδευσης, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το φιρμάνι του Σουλτάνου της Κασταμονής, το οποίο επέτρεπε την κατ’ οίκον διδασκαλία του Ευαγγελίου, πράγμα που είχε κριθεί παράνομο, ενώ ξενιτεμένοι και ευεργέτες συνεισέφεραν στην ίδρυση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων υπό την αιγίδα της Εκκλησίας.
Το συμπέρασμα
Στο πέρασμα των αιώνων αυτών, ιστορικό έγγραφο με τον όρο «κρυφό σχολειό» δεν υπάρχει. Βέβαια, πώς θα ήταν δυνατή η καταγραφή του, αφού, όπως δηλώνει και ο ίδιος ο όρος, ήταν «κρυφό»;
Ας μην ξεχνάμε, ακόμα, πως τους πρώτους αιώνες η εκπαίδευση δεν αποτελούσε το πρώτο μέλημα των σκλαβωμένων Ελλήνων, ενώ τους επόμενους ο θεσμός αυτός δεν απαγορευόταν με κάποιον τρόπο από τους Οθωμανούς. Έτσι, λοιπόν, το κρυφό σχολειό καθίσταται αχρείαστο. Πόσο μάλλον, όταν η λειτουργία του ήταν περίπλοκη καθιστώντας δύσκολο να κρατηθεί μυστικό, ενώ η αυστηρή οργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απαγόρευε να κρατηθεί κρυφό κάτι τέτοιο. Ακόμα, όμως, κι αν όλα δεν ίσχυαν τα παραπάνω, οι κληρικοί δε διέθεταν κάποια ιδιαίτερη μόρφωση, πέρα από την ικανότητα της ανάγνωσης και της γραφής. Οπότε, πόσα γράμματα μπορούσαν να μάθουν στα Ελληνόπουλα;
Πώς, όμως, καταλήγουμε στη χρήση του όρου «κρυφό σχολειό» ως συμβόλου-μύθου; Ο μύθος πιθανότατα προέρχεται από τον ομώνυμο πίνακα του Νικόλαου Γύζη, ο οποίος φιλοτεχνήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα (1886), πολλά χρόνια μετά τη λήξη της Επανάστασης. Άλλα έργα που υποστηρίζουν την ύπαρξη του κρυφού σχολειού είναι το δημοτικό τραγούδι «Φεγγαράκι μου λαμπρό», καθώς και το ποίημα του Ιωάννη Πολέμη «Το κρυφό Σχολειό».
Ωστόσο, η αλήθεια είναι πως όσο κι αν τα ιστορικά στοιχεία αποδεικνύουν το αντίθετο, η ιδέα του κρυφού σχολειού είναι κάτι παραπάνω από βαθιά ριζωμένη στο μυαλό των Ελλήνων αλλά και τις παραδόσεις μας. Αποτελεί σύμβολο μιας δύσκολης περιόδου για τον ελληνισμό καθώς και ένα, μάλλον, άκακο ψέμα της ελληνικής Ιστορίας.